مکان: زندان اسکندر
شاخصه: قدمت یک مکان تاریخی که درمورد کاربری آن ابهام وجود دارد.
هر قسمت از استان یزد، به خودیِ خود جاذبهای است که چشم و دل هر گردشگری را به سمت خود میکشاند. جذابیتهای رنگارنگ و متنوعی که هر کدام خصوصیات مربوط به خود را دارند. یکی از این جاذبههای تاریخی، «زندان اسکندر» یا به روایت دیگر «مدرسهی ضیاییه» نام دارد؛ همانطور که خواندید، این بنا دو نام بسیار متفاوت دارد. بحثهای بسیاری دربارهی درستی یا نادرستیِ هر یک از این نامها وجود دارد و هنوز کارشناسان و تاریخشناسان، به نظری مشترک و قطعی دربارهی آن نرسیدهاند. درواقع یکی از جالبترین نکاتی که در مورد این بنا گفته میشود ابهام در مورد مدرسه و یا زندان بودن این مکان است.
بهطورکلی در گذشته به یزد، زندانِ اسکندر میگفتند. ظاهراً به این دلیل که بهگفتهی تاریخشناسان، اسکندر در راه رِی، در این منطقه، زندانی با نام «کِثَه» ساختهاست. همچنین در دوران ساسانیان بوده که به فرمان یزدگرد اول، در همین مکان شهری ساخته شد که نام آن را «یزدان گرد» گذاشتند. گفتن این موضوع هم خالی از لطف نیست که حافظ در اشعار خود اشارهی ظریفی به این مکان داشته و از «وحشت زندان سکندر» گفته است.
براساس شواهد و قرائن، این منطقه برای ساخت زندان در زمان حضور اسکندر، از نظر سوقالجیشی و استراتژیکی منطقهی بسیار مناسبی بوده و از طرف دیگر با بازدید از این جاذبهی تاریخی بهخوبی متوجه خواهید شد که بهسختی میتوان این مکان را زندان دانست. یکی از نشانههایی که باعث شده عدهای از زندان بودن این بنا مطمئن شوند وجود چاهی با حدود 2 متر قطر است که در حیاط قرار گرفته و به ناحیهای حدود 5 متر میرسد؛ برخی عقیده دارند که این چاه، سیاهچال زندان اسکندر بودهاست. درحالیکه بهگواه تحقیقات کارشناسان مرمت و باستانشناسی، این گودال درواقع کانالی برای آبرسانی بوده که بومیان باستان آن را در این شهر کویری احداث کردهاند.
ازطرف دیگر، شواهد نشان از ساخت این محل با قدمتی در حدود هشت قرن دارد که عارف بزرگ «ضیالدین حسین رضی» و پسرانش آن را بنا کردهاند و از گذشتههای دور محل درس و بحث عالمان دینی این دیار بوده است.
زمانیکه به یزد میرسید و بهسمت محلهی کهن فهادان میروید با گذر از کوچه پسکوچههای آن، گنبدی بسیار زیبا با ارتفاعی حدود 18 متر چشمان شما را به سمت خود خواهد کشید. رنگ طلایی درخشان و تزئینات لاجوردیِ آن که هنوز نمایان است، زیبایی منحصر به فرد و غیر قابل وصفی به گنبد داده است. معماریِ زندان اسکندر یا مدرسهی ضیاییه، به سبک معماریِ اسلامیِ دورهی مغول است. زندان بوده باشد یا مدرسه، آن چنان زیبا و آرامشبخش است که به یکی از پر بازدیدترین جاذبههای گردشگریِ یزد تبدیل شدهاست. برخی قدمت آن را به قرن هفت یا هشت نسبت دادهاند که در از ذهن و مستندات تاریخی نیست. حضور یافتن در این مکان و گام برداشتن در ایوانها و حیاط آن، پرسشهای بسیاری دربارهی پیشینهی این بنا، زندان بودن یا نبودن آن و غیره را در سر شما میپروراند.
در میانههای دههی 40 هجری خورشیدی بود که این بنای ارزشمند تاریخی، بهعنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت گردید. توصیهی ما این است که در سفر به زیباترین شهر خشتی جهان از زندان اسکندر یا همان مدرسهی ضیائیه دیدن کنید.