مکان: زندان اسکندر

شاخصه: قدمت یک مکان تاریخی که درمورد کاربری آن ابهام وجود دارد.

هر قسمت از استان یزد، به خودیِ خود جاذبه‌­ای است که چشم و دل هر گردشگری را به سمت خود می­کشاند. جذابیت‌های رنگارنگ و متنوعی که هر کدام خصوصیات مربوط به خود را دارند. یکی از این جاذبه­‌های تاریخی، «زندان اسکندر» یا به روایت دیگر «مدرسه‌ی ضیاییه» نام دارد؛ همان­طور که خواندید، این بنا دو نام بسیار متفاوت دارد. بحث­های بسیاری درباره_­ی درستی یا نادرستیِ هر یک از این نام­ها وجود دارد و هنوز کارشناسان و تاریخ­شناسان، به نظری مشترک و قطعی درباره­ی آن نرسیده­اند. درواقع یکی از جالب‌ترین نکاتی که در مورد این بنا گفته می‌شود ابهام در مورد مدرسه و یا زندان بودن این مکان است.

 به‌طورکلی در گذشته به یزد، زندانِ اسکندر می­گفتند. ظاهراً به این دلیل که به‌گفته­ی تاریخ‌شناسان، اسکندر در راه رِی، در این منطقه، زندانی با نام «کِثَه» ساخته­است. همچنین در دوران ساسانیان بوده که به فرمان یزدگرد اول، در همین مکان شهری ساخته شد که نام آن­ را «یزدان گرد» گذاشتند. گفتن این موضوع هم خالی از لطف نیست که حافظ در اشعار خود اشاره‌ی ظریفی به این مکان داشته و از «وحشت زندان سکندر» گفته است.

براساس شواهد و قرائن، این منطقه برای ساخت زندان در زمان حضور اسکندر، از نظر سوق­الجیشی و استراتژیکی منطقه‌ی بسیار مناسبی بوده و از طرف دیگر با بازدید از این جاذبه­ی تاریخی به‌خوبی متوجه خواهید شد که به‌سختی می‌توان این مکان را زندان دانست. یکی از نشانه­هایی که باعث شده عده­ای از زندان بودن این بنا مطمئن شوند وجود چاهی­ با حدود 2 متر قطر است که در حیاط قرار گرفته و به ناحیه‌ای حدود 5 متر می­رسد؛ برخی عقیده دارند که این چاه، سیاه­چال زندان اسکندر بوده­است. درحالی‌که به‌گواه تحقیقات کارشناسان مرمت و باستان‌شناسی، این گودال درواقع کانالی برای آب‌رسانی بوده که بومیان باستان آن را در این شهر کویری احداث کرده‌اند.

ازطرف دیگر، شواهد نشان از ساخت این محل با قدمتی در حدود هشت قرن دارد که عارف بزرگ «ضیالدین حسین رضی» و پسرانش آن را بنا کرده‌اند و از گذشته‌های دور محل درس و بحث عالمان دینی این دیار بوده است.

زمانی‌که به یزد می‌رسید و به‌سمت محله­ی کهن فهادان می‌روید با گذر از کوچه پس‌کوچه­های آن، گنبدی بسیار زیبا با ارتفاعی حدود 18 متر چشمان شما را به سمت خود خواهد کشید. رنگ طلایی درخشان و تزئینات لاجوردیِ آن که هنوز نمایان است، زیبایی منحصر به فرد و غیر قابل وصفی به گنبد داده است. معماریِ زندان اسکندر یا مدرسه­ی ضیاییه، به سبک معماریِ اسلامیِ دوره­ی مغول است. زندان بوده باشد یا مدرسه، آن چنان زیبا و آرامش‌بخش است که به یکی از پر بازدید­ترین جاذبه­های گردشگریِ یزد تبدیل شده­است. برخی قدمت آن را به قرن هفت یا هشت نسبت داده­اند که در از ذهن و مستندات تاریخی نیست. حضور یافتن در این مکان و گام برداشتن در ایوان­ها و حیاط آن، پرسش­های بسیاری درباره­ی پیشینه­ی این بنا، زندان بودن یا نبودن آن و غیره را در سر شما می­پروراند.

در میانه­های دهه­ی 40 هجری خورشیدی بود که این بنای ارزشمند تاریخی، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت گردید. توصیه‌ی ما این است که در سفر به زیباترین شهر خشتی جهان از زندان اسکندر یا همان مدرسه‌ی ضیائیه دیدن کنید.