مکان: ارگ علیشاه
شاخصه: بنایی قدیمی منسوب به سده‌ی هشتم
در شهر تاریخی تبریز، دیوار بلند و مرتفعی وجود دارد که به ارگ علیشاه شهرت دارد و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های ارزشمند تبریز از سده‌ی هشتم هجری، گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب می‌کند. این اثر تاریخی در زمان خود، بلندترین دیوار شهر بود و از مسافت‌های بسیار دور نیز دیده می‌شد. ارگ علیشاه، که به‌عنوان یکی از نمادهای شهر تبریز شناخته میشود تنها یادگار به‌جامانده از مجموعه‌ای تاریخی است. با ما همراه باشید تا با سرگذشت این دیوار کهنسال بیشتر آشنا شویم.
پیشینه‌ی ارگ علیشاه
در نیمه‌ی اول قرن هشتم هجری قمری، در محل فعلی ارگ علیشاه، بنای مسجدی گذاشته شد که هرگز به سرانجام نرسید. ساخت این مسجد به همت «تاج‌الدین علیشاه گیلانی» آغاز شد. برطبق برخی منابع، هدف وی از ساخت این بنا ساخت آرامگاهی بزرگ در صحن مسجد بود؛ اما عمر وی کفاف نداد و با مرگ علیشاه این بنا ناتمام ماند.
برطبق منابع، در ضلع جنوبی مسجد طاقی عظیم ساخته شده بود که حدود 4 گز از طاق کسری بزرگ‌تر بود اما به‌دلیل ضعف در پی بنا و عجله در ساخت آن، این طاق عظیم درهم شکست و تنها نامی از آن در تاریخ به‌جا ماند. این بنا نیز چون دیگر آثار شهر، از زلزله‌ی مهیب تبریز که در قرن دهم روی داد در امان نماند و بخش قابل توجهی از آن ویران شد. پس از گذشت سال‌ها و هم‌زمان با شروع جنگ‌های ایران و روسیه در دوره‌ی قاجار، بقایای این مسجد به ارگی نظامی تبدیل شد و با احداث سربازخانه، کلاه فرنگی و کارخانه‌ی ریخته‌گری توپ، کاملا شکلی نظامی به خود گرفت.
این بنا در عصر مشروطه نیز پایگاهی برای مشروطه‌خواهان بود و چون سپری در مقابل استبداد از مواضع نیروهای ستارخان و باقرخان دفاع کرد. پس از سال‌ها ایستادگی هم‌چنان جای گلوله‌های توپخانه‌ی محمد علی شاه قاجار بر پیکر این دیوار استوار مشهود است و بخشی از تاریخ پرتنش این مرز و بوم را در خود حفظ کرده است.
در دوره‌ی مشروطه نیز بخش‌هایی به این مجموعه افزوده شد که سالن تئاتر و مدرسه‌ی نجات از جمله این بناها بودند. در دوره‌ی پهلوی بخشی از این مجموعه که به دیوارهای اولیه اضافه شده بود تخریب شد. قسمتی از آن نیز پس از انقلاب ویران گشت و برای ایجاد مصلی تغییراتی در محوطه‌های اطراف آن داده شد و بدون درنظرگرفتن حریم این مجموعه‌ی تاریخی، مصلی تبریز کنار آن ساخته شد. از آن بنای عظیم امروزه تنها قسمت‌هایی از دیوار و محراب رفیع شبستان جنوبی به یادگار مانده است.
ویژگی‌های معماری ارگ علیشاه
ارگ علیشاه در دوره‌ی ایلخانان مغول، به دستور تاج‌الدین علیشاه گیلانی و به شیوه‌ی آذری ساخته شد. درحال حاضر بنای به‌جامانده شامل سه دیوار مرتفع است که بلندای محراب آن حدود 30 متر برآورد شده است. حفاری‌های انجام شده ازسوی باستان شناسان منجربه کشف حدود هفت متر از دیوارهایی شد که در زیر خاک مدفون شده است. این یادگار به‌جامانده از مسجد و ارگ شهر تبریز در 15 دی 1310 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرارگرفت.
چگونه به دیدن ارگ علیشاه برویم؟
برای دیدن ارگ علیشاه که به ارگ تبریز نیز شهرت دارد باید روانه‌ی استان آذربایجان شرقی و شهر تبریز شویم. پس از آن باید به میدان ساعت برویم و وارد خیابان امام شویم. ارگ علیشاه در کوچه ارگ، چشم انتظار گردشگران است.
پا به پای کلوت، داستان‌های آثار تاریخی را بشنویم و به تماشای این ارزشمندان بی‌تکرار برویم.