مکان: مجموعه‌ی بیستون
شاخصه: محوطه‌ای تاریخی شامل چندین اثر از چند دوره‌ی مختلف تاریخی
دیشب صدای تیشه از بیستون نیامد
شاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد
بیستون نام کوهی است حوالی کرمانشاه که در افسانه‌های کهن ایرانی به‌دست اسطوره‌ای عاشق به‌نام فرهاد، تراشیده شده به امید آن‌که دل معشوقه‌اش شیرین را به‌دست آوَرَد؛ ولی در همین راه جان خود را از دست می‌دهد. امروز محوطه‌ی تاریخی بیستون و نقش برجسته‌ی بیستون یکی از با ارزش‌ترین مجموعه‌های تاریخی ایران و جهان است که شهرت و محبوبیت خود را از آثار تاریخی که در این مکان به‌جای مانده، به‌دست آورده است.
بیستون کجاست؟
محوطه‌ی تاریخی بیستون در 25 کیلومتری شرق کرمانشاه و در مسیر راه باستانی کرمانشاه به همدان قرار گرفته است. این محوطه در کرمانشاه در دل خود گنجینه‌هایی از تاریخ دوران مادها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، ایلاخانان، تیموری‌ها و دوران صفوی را جا داده است. تاکنون 28 اثر تاریخی از این مجموعه در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته‌اند و 13 اثر که سنگ نوشته‌ی معروف بیستون هم در بین آن‌هاست در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
معنی بیستون چیست؟
بیستون در ابتدا «بغستان» به‌معنی جایگاه خدایان نامیده می‌شده است. این کلمه از دو واژه «بغ» به‌معنی خدا و «ستان» به‌معنی جایگاه تشکیل شده است. کلمه‌ی بیستون در زبان پهلوی، بهیستان و بهیستون تلفظ می‌شده است و پس از آن به بهستون و امروزه به بیستون تغییر نام پیدا کرده است.
کتیبه و سنگ نبشته‌ی بیستون
بیستون، شهرتش را مدیون کتیبه و نقش برجسته‌ی معروفی است که در ارتفاع 80 متری کوه بیستون در دل یک صخره جای گرفته است. این سنگ نوشته که بزرگترین سنگ نوشته‌ی موجود در جهان و از جمله مهم‌ترین اسناد تاریخی جهان است که در آن داریوش، بزرگ پادشاه هخامنشی شرح پیروزی خود بر دشمنان و سرکشان زمان خود و به بند کشیدن آنان را به تصویر کشیده است. کتیبه‌های موجود در این سنگ نوشته به سه زبان ایلامی، بابلی و فارسی باستان نگاشته شده است. این سنگ‌نوشته که یادگاری عظیم از دوران هخامنشی‌ست روزانه گردش‌گران زیادی را برای بازدید به بیستون در کرمانشاه می‌کشاند.
آثار دیگر محوطه تاریخی بیستون
در بیستون سه نقش برجسته‌ی دیگر هم وجود دارد. اولین نقش‌برجسته متعلق به مهرداد دوم یکی از پادشاهان اشکانیان است که به‌شدت تخریب شده و به زبان یونانی است که مهرداد و پنج تن از دیگر بزرگان اشکانی را معرفی می‌کند. دومین نقش برجسته به داستان پیروزی پادشاه اشکانیان گودرز دوم بر مهرداد دوم اشاره دارد. در این نقش برجسته، دو مرد سوار بر اسب و یک عقاب به همراه کتیبه‌ای به زبان یونانی نشان داده شده است. سومین سنگ نوشته متعلق به شیخ علی خان زنگنه‌ی صفوی، وزیر شاه سلیمان صفوی است.
از دیگر آثار محوطه‌ی تاریخی بیستون، سنگ تراشه‌ی هرکول به درازای 1/47 متر است که به‌صورت نیم‌خیز بر دل کوه تکیه داده و پیاله‌ای در دست دارد. اثر برجسته‌ی دیگر، کاروانسرای عباسیِ معروف است که مربوط به دوران صفوی و کاروانسرای ایلخانی است و بر اثر یک زمین لرزه ویران شد و اکنون روستایی بر روی آن ساخته شده است.
از باقی بناهای دوره‌ی ساسانی در محوطه‌ی تاریخی بیستون می‌توان به بقایای پل ساسانی، سنگ نوشته‌ی نیمه کاره‌ی فرهاد تراش بر سینه‌ی کوه و کاخ ناتمام بیستون اشاره کرد. اما از آثار طبیعی جای گرفته در محوطه‌ی تاریخی بیستون هم می‌توان از سراب بیستون، غار مر تاریک و غار مر آفتاب نام برد.