اگر قرار بر معرفی بناهای تاریخی اصفهان باشد، بدون شک، یکی از مهمترین آنها مسجد امام در میدان نقش جهان است. مسجد امام یا همان مسجد شاه معروف، در ضلع جنوبی میدان نقشجهان قرار دارد و از بناهای به یادگارمانده از زمان صفویان است که شاهکار معماری و کاشیکاری در قرن یازدهم هجری است و بهعنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
مسجد امام اصفهان، درکنار دیگر بناهای فاخر و کمنظیر عهد صفوی مانند عالی قاپو، مسجد شیخ لطفالله و بازار قیصریه که همگی در میدان نقش جهان جمع شدهاند با منارههای بلند و گنبد لاجوردی خود و کاشیکاری منحصربهفردش از همه طرف میدان، توجه هر بینندهای را به خود جلب میکند.
از گذشته تا به امروز، معماری مساجد بهعنوان مهمترین اماکن مذهبی در معماری اسلامی، بسیار اهمیت داشته است. در میان مساجد، نقش مسجد جامع یک شهر از بقیهی آنها بیشتر بوده تا جاییکه مساجد جامع بهعنوان ارکان اصلی و نماد شهر بهحساب میآمدهاند.
مسجد امام در میدان عمومی شهر و در مجموعهی نقشجهان بنا شده که بهعنوان یک بنای عمومی و با نام مسجد جامع عباسی برای استفادهی مردم ساخته شده است. سَردرِ زيبا و باشکوه مسجد امام اصفهان با کاشی معرق، تزئین شده است. كتيبهی سر در مسجد که به خط ثلث علیرضا عباسی مزین شده نشاندهندهی این موضوع است كه شاه عباس اين مسجد را از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود، یعنی شاه طهماسب هدیه کرده است. در كتيبهی ديگر سردر، از مقام مهندسی و معمار مسجد جامع جديد اصفهان، تجليل شده است.
معمار مسجد امام اصفهان «استاد علیاکبر اصفهان» معمار برجستهی عصر صفوی است که نام او در کتيبهی بالای سردر آمده است. مسجد در عصر صفويه به نامهای مسجد مهديه، مسجد المهدی و در کتب و منابع و سفرنامهها به نامهای دیگری همچون مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی نامیده میشود.
مهمترین مسئلهای که دربارهی مسجد امام جلب توجه میکند و از ویژگیهای شاخص معماری آن به شمار میرود و اکثر سياحان و جهانگردان هم به آن اشاره کردهاند، مسئلهی رعايت جهت قبله در مسجد است. معماران مسجد امام اصفهان، سردر ورودی را طوری خلاقانه طراحی کردهاند که با عبور از ايوان ورودی بدون آنکه احساس شود، نيم چرخی به سمت راست زده میشود. در حقيقت معمار اين اثر، باایجاد زاويهی ۴۵ درجه، به نحوی هنرمندانه، فرم مسجد را در جهت قبله قرار داده است.
برای بازدید از مسجد با عبور از ایوان ورودی و گذشتن از دالانها، با چرخشی 45 درجه به صحن مسجد میرسیم. در واقع معمار مسجد، سلسله مراتبی را برای ورود به مسجد در نظر گرفته است که با رعایت آنها قدم به قدم، شما را به دیدن این شاهکار عهد صفوی دعوت میکند.
سبک معماری مسجد امام، بهصورت چهار ایوانی است که از زمان دورهی سلجوقی بهعنوان الگویی برای ساخت مساجد در ایران بهکار میرفته است.
در دو سوی گنبدخانهی اصلی، دو شبستان مستطیل شکل وجود دارد که هرکدام از دو ردیف، شبستان چهاردهانهای شکل گرفته که طاقهای سقف گنبدی شکل یا هشتدهانه هریک بر دوازده ستون استوار شدهاند و در وسط شبستان، سه ستون سنگی وجود دارد که سبب شده فضای شبستان یکپارچه و واحد به نظر برسد.
نور فضای زیر گنبدخانه از طریق روزنههای واقع در دور گنبد و نور فضای دو شبستان دو سوی گنبدخانه از طریق روزنههای واقع در دیوار متصل به حیاط مدرسههای واقع در دو سمت مسجد تأمین میشود که فضای مطلوبی و مناسبی پدید آورده است. شبستان کوچک دیگری هم در جبههی شمال شرقی مسجد، وجود دارد.
بیشتر بخشهای داخلی و بیرونی مسجد با کاشی هفت رنگ یا خشتی پوشش داده شده که میتوان گفت بخش عمدهی شکوه و زیبایی مسجد امام اصفهان، ناشی از همین تزئینات کاشیکاری است. شاهکار کاشیکاری مسجد را میتوان در سر در ورودی آن دید که شامل طرحهای اسلیمی متنوع و کتیبهها با کاشیهای معرق و ابزار طناب شکلیست که با کاشی آبیرنگ از دو گلدان نقش برجستهی مرمرین برخاسته و قوس ایوان را تزئین میکند.
در هر طرف درِ ورودی قاببند تزئینی با طرحهای ترنج و اسلیمی بر کاشی مرغوب اجرا شده است. برخلاف کاشیهای معرق ورودی مسجد، تزئینات سایر قسمتهای بنا، از کاشیهای خشتی هفت رنگ ساختهشده است که در آنها درجات مختلف رنگ آبی بر دیگر رنگها برتری پیدا کرده است. در شبستانها بیشتر از کاشیهایی با رنگهای زرد و سبز استفاده شده که در مرمتهای بعد از دوران صفویه بهکار گرفته شده است. با این وجود، کیفیت مصالح و نحوهی اجرای کاشیهای هفت رنگ مسجد از کاشیهای معرق ایوان ورودی پایینتر است که به اعقاد برخی، شاید علت آن، هزینهی بالا و از طرفی عجله در اتمام ساخت بنایی باشکوه با این عظمت بوده است.
یکی از ویژگیهای دیگر مسجد که شاید کمتر در بنایی دیده باشید، نحوهی ساخت گنبد آن است. سازهی مسجد بهشکلی طراحی شده که کمترین صدا را در فضای گنبدخانه، به خوبی انعکاس میدهد. با این شیوه در فضای گنبدخانه، همیش صدای اذان یا سخنرانیها بهخوبی انتقال پیدا میکرده است. این نشان از توجه و دقت همهجانبهی معماران و سازندگان ایرانی در گذشته دارد که بنایی ماندگار از خود به یادگار گذاشتهاند.