مکان: حمام وکیل
شاخصه: حمامی تاریخی بهجامانده از دوران زندیه
کریمخان زند در طول حیات خود در شیراز مجموعهای بینظیر از آثار ارزشمند و ماندگار را بهجای گذاشت که از نمونههای بدیل هنر معماری و نگارگری در ایران و جهان بهشمار میرود. یکی از این بناهای مشهور دورهی زندیه، حمام وکیل شیراز است که همراه با مسجد وکیل و بازار وکیل، مجموعهی وکیل شیراز را تشکیل دادهاند.
حمام وکیل در قسمت غربی مسجد وکیل و با وسعتی در حدود 11 هزار مترمربع در خیابان طالقانی شیراز واقع شده است. این حمام در نوع خود یکی از بزرگترین حمامهای ایران بهشمار میرود که امروزه به یک موزهی مردم شناسی تبدیل شده است. در این حمام مجسمههایی از گذشتگان ساخته شده که افراد را درحال نظافت، مشت و مال و یا اجرای مراسم مختلف نشان داده است و در مجموع حال و هوای این حمام در آن روزگار به شیوهای هنرمندانه بهنمایش گذاشته شده است.
از ویژگیهای بارز این حمام این است که صرفاً محلی برای شستوشو و نظافت نبوده، بلکه در آن انجام مراسم مختلفی مانند حمام زایمان، حمام چلهی نوزاد، آشنایی و خواستگاری دختران دم بخت و غیره هم مرسوم بوده است. از این رو حمام وکیل دارای بخشهای مختلفی است که هر یک برای کاربری خاصی درنظرگرفته شده بودند. از بخشهای اصلی حمام وکیل میتوان به سربینه یا رختکن، میاندر و گرمخانه اشاره کرد.
سربینه یا رختکن حمام وکیل
وسیعترین بخش حمام وکیل که به شکل یک هشت ضلعی است سربینه نام دارد. این بخش بر هشت ستون سنگی بلند استوار شده و دارای تزئینات مقرنسکاری شده، نقوش ظریف گیاهی بر روی دیوارها و طاقها و آهکبریهای زیبای دوران زندیه است. علاوهبرآن، نقوشی از دوران قاجار از جمله نقش یوسف پیامبر، حضرت ابراهیم در قربانگاه، معراج پیامبر و غیره بر دیوارهای آن خودنمایی میکنند.
در اطراف سربینه، سکوهایی خاص برای اقشار مختلف جامعه از جمله علما، تجار و افراد حکومتی و دیگر اعضای جامعه در نظرگرفته شده بوده که هر قشری در جایگاه ویژهی خود مینشسته است. در چهار سکوی این بخش، حوضهای آبی قرار دارد که مراجعان پس از استحمام، پاهای خود را در آن قرار میدادند. زیرا در اسلام، شستن پاها در آب سرد پس از استحمام مستحب است.
در پای سکوها نیز مکانی برای قراردادن کفشها درنظر گرفته شده که همگی سنگی بوده و دارای تزئینات ساده هستند.
میاندر حمام وکیل
«میاندر» فضای هشتی مانند و یا نام برزخ است که حد فاصل بین سربینه و گرمخانه قرار دارد. این راهرو پر و پیچ خم که دارای طاق رسمی بندی و تزئینات آهک بری است اجازه نمیداد فرد به یکباره با فضای گرم داخل و یا فضای سرد بیرون مواجه شود.
گرمخانهی حمام وکیل
فضای اصلی شستوشو و نظافت در حمام وکیل، گرمخانه است که دارای چهار ستون سنگی و یک طاق رسمی بندی باشکوه است که بر فراز آن استوار شده است. این بخش متشکل از سه خزینه در ضلع شمالی است که یکی برای تامین آب گرم و دیگری برای تامین آب سرد و ولرم تعبیه شده بود. در اطراف گرمابه دو شاهنشین و در دو طرف خزینه دو حاکم نشین قرار دارد که هر یک دارای حوضهایی از جنس مرمر هستند.
برای گرم نگه داشتن حمام وکیل دالانهایی در زیر سنگ فرشهای خزینه تعبیه شده است. همچنین دو دیگ بزرگ در خزینههای اطراف گرمخانه، آب حمام را برای استفادهی مردم گرم نگه میداشته است. آب درون حمام نیز از طریق چاهی در ضلع غربی حمام تامین میشده است که به آن گاوچاه میگفتند. نور و روشنایی حمام نیز از پنجره یا جامخانههایی تامین میشده که در سقف گنبدی حمام تعبیه شده بودند. حمام وکیل نمونه بارزی از یک موزهی مردم شناسی و یکی از جاذبههای اصلی گردشگری شیراز بهحساب میآید.