عشایر ایران

براساس نتایج مطالعات سازمان برنامه و بودجه در سال 1369، عشایر کوچنده ی کشور دارای قلمرو حدود 60 درصد از عرصه ی سرزمینی کشور هستند. درحال حاضر نیز زندگی عشایری مبتنی بر کوچ در بخش زیادی از مناطق و استای کشور جریان دارد؛ به طوری که بر اساس نتایج سومین سرشماری اجتماعی اقتصادی عشایر کوچنده در سال 1387، تعداد 1,186,398 نفر جمعیت عشایری در قالب 212,772 خانوار، 104 ایل و 552 طایفه مستقل و 19840 کوچکترین رده ایلی در 30 استان کشور استقرار دارند.

با وجود این که جمعیت عشایر کوچنده حدود 7/1 درصد جمعیت کشور را به خود اختصاص می دهد اما عشایر با تولید حدود 20 درصد از نیازهای انواع پروتئین حیوانی کشور، جزو مولدترین اقشار جامعه ی ایرانی به شمار می روند. افزون بر آن، نقش و جایگاه اجتماعی_ فرهنگی عشایر در رخدادهای تاریخی و اجتماعی و فرهنگی کشور نیز دارای ارزش های فراوان است. برای نمونه می توان به نقش تاریخی ممتاز عشایر مناطق مختلف در حفظ مرزهای کشور به ویژه در دوره های حملات مهاجمین و علی الخصوص رشادت های آن ها در هشت سال دفاع مقدس و تقدیم ده هزار شهید اشاره کرد. هم چنین از لحاظ اجتماعی_ فرهنگی، عشایر به عنوان حاملان و حافظان فرهنگ و ارزش های اصیل ایرانی_ اسلامی  هستند.

حوزه های کوچ

مناطقی از کشور، بخصوص حوزه ی سلسله جبال زاگرس و به ویژه نواحی وسیعی از زاگرس مرکزی، عرصه ی کوچ و استقرار تعداد زیادی از ایلات و طوایف عشایری کشور است. بر این اساس، ایلات و طوایف عشایر ایران از نظر حوزه های اصلی کوچ و استقرار به شرح زیر طبقه بندی می شوند:

 ایلات و عشایر مستقر درحوزه ی غرب و جنوب ایران 

بخش اعظم این حوزه در مناطق غرب و جنوب ایران و رشته کوه های زاگرس کشیده شده است که دارای آب و هوای مرطوب و مراتع غنی و بیش از ده میلیون هکتار جنگل است. این خصوصیات طبیعی سبب شده است که ایلات و عشایر متعددی دراین منطقه پراکنده باشند. منطقه ی مذکور شامل استان های کردستان، کرمانشاه، ایلام، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزستان و بوشهر می‌شود. 

وجود ارتفاعات سرسبز و خنک در کنار دره های پرآب و جنگلی و دشت های معتدل و نسبتاً گرم در یک محدوده ی نزدیک، زندگی کوچ نشینی در چارچوب یک منطقه ی محدود را میسر ساخته و دامداران را از کوچ های طولانی و برون منطقه ای رهایی بخشیده است. هرچند که دربخشی از نواحی این حوزه مثل مناطق کوچ و استقرار دو ایل بزرگ قشقایی و بختیاری، با کوچ های بین استانی و مسیرهای طولانی تا حد چند صد کیلومتر را شاهد هستیم. از نظر مردم شناسی، برخی از گروه های عشایر معروف این حوزه عبارتند از:

عشایر کرد:

 از زمان‌های گذشته عشایر کرد در شمالی ترین بخش زاگرس در محدوده ی استان های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام پراکنده شده اند. امروزه برخی از آن ها در نواحی دشتی و کوهپایه ای منطقه اسکان یافته و یا به صورت نیمه کوچنده، رمه گردان و یا عشایر کوچنده به شیوه ی زندگی عشایری ادامه می دهند. ایلات مشهور با گویش های مختلف کردی در استان های کرمانشاه، ایلام، آذربایجان غربی وکردستان پراکنده شده اند.

عشایر لرستان (لر و لک):

ایلات و عشایر با قومیت و گویش لری در یک تقسیم بندی به دو بخش لر و لک تقسیم می شوند که از نظر لهجه، سنن، آداب و رسوم و برخی مسایل مذهبی با یکدیگر تفاوت اندکی دارند. ایلات و طوایف لک در شمال و شمال غربی لرستان سکونت دارند و سرزمین لک نشین به صورت خط منحنی در دره های رودخانه ی سیمره میان بروجرد،‌ نهاوند،‌ خرم آباد، کرمانشاه و ایلام قرار گرفته است. در گذشته، لک ها به «طوایف وند» و لرها به «فیلی» شهرت داشتند. لرها در سطح وسیعی در ایران در استان های لرستان، بخشی از ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، مرکزی، کهگیلویه و بویراحمد و بخشی از استان فارس و بوشهر زندگی می کنند. در سایر نقاط ایران مثل کرمان و تهران نیز طوایف پراکنده لر وجود دارند. 

ایل بختیاری که در استان چهارمحال و بختیاری، خوزستان و استان های هم جوار زندگی می کند یکی از بزرگ ترین ایلات کوچنده کشور ایران است. 

عشایر ترک قشقایی و خمسه فارس:

استان فارس علاوه بر ایلات و طوایف لر کوچ‌نشین مذکور، مأوای دو اتحادیه ی ایلی بزرگ و مشهور قشقایی و خمسه است. عشایر قشقایی که با کوچ درازمدت خود خطه ی اصفهان را به خلیج فارس پیوند می دهند، از مشهورترین ایلات کشور هستند. ایلات خمسه نیز یک مجموعه یا کنفدراسیون ایلی است که عمدتاً به دلایل سیاسی در زمان قاجاریه تشکیل و امروزه اکثر آن ها یکجانشین شده اند.

در منتهی الیه جنوب غربی این حوزه، عشایر عرب استقرار دارند. عشایر عرب در محدوده ی استان خوزستان قرار دارند.

 ایلات و عشایر حوزه شمال غرب 

حوزه ی استقرار عشایر شمال غربی ایران شامل عشایر مستقر در سرزمین آذربایجان (استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان) و بخشی از گیلان است که به دلیل کوهستانی بودن منطقه از تنوع آب و هوایی برخوردار است. جنگل های تنک، مرغزارهای سرسبز و مراتع پهناور و سرسبز از ویژگی های این ناحیه است که سبب رونق زندگی عشایر در این منطقه شده است. 

در آذربایجان، ایلات و طوایف متعددی مانند ایل شاهسون و ارسباران زندگی می کنند. ییلاق آن ها در کوهپایه های سبلان و قوشه داغ در پیرامون شهرهای مشگین شهر، سراب و اهر واقع است و طوایف خلخال در کوه های طالش زندگی می کنند. قشلاق شاهسون ها و طوایف ارسباران در دشت مغان و گرمسیر خلخال و حاشیه ی رود قزل اوزن است. 

ایلات کردزبان میلان و جلالی نیز در همین حوزه در منتهی الیه شمال غربی در حاشیه مرز استان آذربایجان غربی با کشور ترکیه زندگی می کنند. 

 ایلات و عشایر حوزه شمال شرق 

حوزه ی شمال شرقی ایران به دلیل وسعت زیاد از اقلیم متنوعی برخوردار است. این سرزمین دارای جنگل در قسمت های شمال غربی خود و مراتع متوسط و ضعیف در سایر قسمت ها است. حوزه ی عشایری شمال شرق مشتمل بر عشایر مستقر در استان های خراسان رضوی و شمالی، سمنان و بخشی از مازندران و گلستان می‌شود. از نظر مردم شناسی در این حوزه گروه های عشایری کرد، عشایر ترک منطقه ی خراسان مانند بازماندگان ایلات افشار و قاجار و برخی عشایر محلی زندگی می‌کنند. 

ایلاتی نظیر ایلات زعفرانلو و شادلو از عشایری هستند که در زمان شاه عباس اول صفوی به خراسان کوچانده شدند. ایل افشار که از دیرباز در خراسان ساکن بوده است، از ایلات ترک زبان است. ایلات ترک افشار از منتهی الیه شمالی خراسان، درگز و کوهپایه های کپه داغ تا الله اکبر تا هزار مسجد ایلات ترک افشار و قره قویونلو کوچ می کنند. 

در مناطق تربت جام، تایباد و خواف، ایلات تیموری، هزاره و طوایف بلوچ و سیستانی زندگی می کنند. در حرکت به جنوب با ایل بهلولی مواجه می‌شویم که ییلاق شان در ارتفاعات بیرجند و قائنات است. 

ایلات و عشایر حوزه شرق و جنوب شرق 

در حوزه ی شرق و جنوب شرق کشور که بخشی ازمنطقه ی خراسان بزرگ و استان های سیستان و بلوچستان و کرمان و هرمزگان را در بر می گیرد، دراکثر نواحی این حوزه، شرایط آب و هوایی خشک و صحرایی حاکم است. این حوزه با تنوع و تضاد اقلیمی شدید، منطقه ای کم آب و کم باران با آب و هوای گرم کویری و اختلاف درجه حرارت چشمگیر در شبانه روز است. عشایر بلوچ، افشار، بچاقچی، سلیمانی و جبال بارزی از مهم ترین ایل های مستقر درحوزه ی جنوب شرق ایران هستند. 

مجموع شگفتی های طبیعی، حوزه-ی یاد شده را به ۴ منطقه ییلاقی (دره های کوه تفتان و منطقه بردسیر و لاله زار و بارز با آب و هوای لطیف و معتدل با اختلاف شدید درجه¬ی حرارت در روز و شب، گرمسیری با هوای خفقان آور و گرمای شدید در شبانه روز و ساحلی با هوای گرم و مرطوب تقسیم کرده است. بیش ترین تراکم جمعیت عشایری این حوزه در امتداد کوهستان¬های مرتفع مرکزی کرمان دیده می شوند. 

شیوه ی زندگی خاص عشایر بلوچ، روابط خویشاوندی، پیوندهای اجتماعی، بهره گیری از منزلت های اقتصادی- اجتماعی درون طایفه ای، شناخت امتیازات بر اساس نظام سلسله مراتبی و سرداری ایلی به همراه آداب و رسوم ویژه ی این قومیت از جمله جاذبه های این ایل ساکن کرانه های جنوب شرقی ایران است. بلوچ ها در مبارزه با طبیعت و اقلیم سخت و در اثر محدودیت منابع و فقر طبیعت، خصوصیاتی ویژه یافته اند که آنان را از عشایر مناطق دیگر متمایز می سازد. 

مهم ترین ایلات جنوب شرق کشور در استان های کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان استقرار دارند.

ایلات و عشایر حوزه مرکزی  

حوزه ی مرکزی ایران شامل استان های زنجان، همدان، سمنان، مرکزی، یزد، تهران و بخشی از مازندران می شود که ویژگی عمده ی آن ها، نزدیکی به پایتخت است. این ویژگی سبب شده که کوچ نشینان این مناطق دارای خصوصیات اجتماعی و اقتصادی متمایزی نسبت به دیگر عشایر باشند. طوایف لر چگینی و غیاثوند، طایفه ترک شاهسون و شاهسون بغدادی و بقایایی از طایفه کلهر در استان زنجان سکونت دارند. بقایایی از طوایف مختلف مانند شاهسون، مغانی، جمشیدی، قشقایی، اینانلو و قراقوینلو نیز در استان مرکزی در میان ساوه و استان زنجان زندگی می کنند. 

در استان همدان نیز طوایف ترکاشوند، ترک یارم طاقلو، جمهور، قراگوزلو و شاهسون زندگی می کنند. در دامنه های جنوبی البرز و در شمال استان سمنان و شمال و شمال غرب استان تهران، طوایف کوچنده و نیمه کوچ نشین با تنوع فراوان نژادی و قومی زندگی می کنند به طوری که برخی محققین، این را از نظر داشتن ایلات و عشایر با تنوع قومی زیاد به آلبومی از عشایر کل کشور تشبیه می کنند.

(وبگاه سازمان امور عشایر ایران)